ภาพประกอบจาก https://www.thammculture.com/royal-ploughing/
ประวัติวันพืชมงคล – รากเหง้าแห่งพิธีเกษตรกรรมของไทย
วันพืชมงคล เป็นหนึ่งในพระราชพิธีสำคัญของประเทศไทยที่เกี่ยวข้องกับเกษตรกรรม ซึ่งมีรากฐานมายาวนานหลายร้อยปี โดยมีทั้งพิธีทางศาสนาพุทธและศาสนาพราหมณ์ผสมผสานกัน มีวัตถุประสงค์เพื่อบวงสรวงสิ่งศักดิ์สิทธิ์ให้ดลบันดาลให้เกิดความอุดมสมบูรณ์แก่แผ่นดิน พืชพันธุ์ธัญญาหารเจริญงอกงาม ตลอดจนเสริมขวัญกำลังใจแก่เกษตรกรไทย โดยผสมผสานระหว่าง พิธีพราหมณ์ และ พิธีพุทธศาสนา เพื่อเสริมสิริมงคลแก่เกษตรกรและการเพาะปลูก พิธีนี้ถูกฟื้นฟูขึ้นในสมัย รัชกาลที่ ๙ เมื่อปี พ.ศ. ๒๔๙๙ หลังจากที่ได้เว้นว่างไปหลายปี โดยมีการผสาน พิธีจรดพระนังคัลแรกนาขวัญ (พิธีไถนา) กับ พระราชพิธีพืชมงคล (การสวดขอความอุดมสมบูรณ์จากเทวดา)
จุดเริ่มต้นแห่งราชประเพณี
พิธีแรกนาขวัญมีมาตั้งแต่สมัยโบราณ โดยเฉพาะในยุค สุโขทัย และ อยุธยา ที่พระมหากษัตริย์หรือขุนนางชั้นสูงจะทำหน้าที่เป็นผู้ไถนาแรก เพื่อแสดงความสำคัญของอาชีพเกษตรกร ซึ่งเป็นรากฐานของประเทศ ต่อมาในยุครัตนโกสินทร์ โดยเฉพาะในสมัย รัชกาลที่ 5 พิธีนี้ได้รับการจัดขึ้นอย่างเป็นทางการและมีระบบแบบแผนยิ่งขึ้น
🔸 สมัยสุโขทัย – อยุธยา
มีหลักฐานแสดงว่า พิธีแรกนาขวัญมีมาตั้งแต่สมัยสุโขทัย โดยมีชื่อเรียกต่างกัน เช่น พิธีไถนาแรก หรือ พิธีแรกนา ซึ่งจัดขึ้นโดยพระมหากษัตริย์หรือผู้แทนในราชสำนัก เพื่อแสดงถึงความใกล้ชิดกับประชาชนและการอุดหนุนเกษตรกรรม
🔸 สมัยรัตนโกสินทร์
ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย (รัชกาลที่ 2) ได้มีการปรับปรุงรูปแบบพิธีให้เป็นแบบแผนมากขึ้น ต่อเนื่องมาจนถึงรัชกาลที่ 5 ที่ทรงให้ความสำคัญกับการพัฒนาการเกษตร โดยทรงตั้งกรมราชการที่เกี่ยวข้องกับเกษตรกรรมอย่างชัดเจน
การเว้นว่างและการฟื้นฟู
หลังการเปลี่ยนแปลงการปกครอง พ.ศ. 2475 พิธีนี้ถูกยกเลิกไปช่วงหนึ่ง เนื่องจากการเปลี่ยนแปลงโครงสร้างอำนาจ และการลดบทบาทของสถาบันกษัตริย์ในพิธีกรรมต่างๆ ต่อมาใน รัชสมัยพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวรัชกาลที่ 9 (รัชกาลที่ ๙) พระองค์ทรงมีพระราชดำริให้ฟื้นฟูพระราชพิธีพืชมงคลและจรดพระนังคัลขึ้นใหม่ในปี พ.ศ. 2499 เพื่อฟื้นฟูขนบธรรมเนียมประเพณี และกระตุ้นการเกษตรของชาติ
ภาพประกอบจาก https://www.thairath.co.th/lifestyle/calendar/2693630
โครงสร้างของพิธี (ผสมผสาน 2 ศาสนา)
- พระราชพิธีพืชมงคล – เป็นพิธีทางพุทธศาสนา
- จัดที่พระอุโบสถวัดพระศรีรัตนศาสดาราม (วัดพระแก้ว)
- พระสงฆ์เจริญพระพุทธมนต์อำนวยพรให้พืชพันธุ์เจริญงอกงาม
- จัดขึ้นในวันก่อนหน้าพิธีไถนา
2. พิธีจรดพระนังคัลแรกนาขวัญ – เป็นพิธีพราหมณ์
- ผลเสี่ยงทายถือเป็นคำพยากรณ์ฤดูเพาะปลูกของปีนั้น
- จัด ณ ท้องสนามหลวง
- มีพระยาแรกนาไถดินตามแบบพิธี โดยมีโคคู่เทียมไถ
- มีการเสี่ยงทายจากพฤติกรรมของโคกินอาหาร (น้ำ ข้าว งา ถั่ว เหล้า หญ้า)
เหตุการณ์สำคัญในพิธี
พิธีวันพืชมงคลแบ่งเป็น 2 ส่วนหลัก:
- พระราชพิธีพืชมงคล (ในพระอุโบสถวัดพระแก้ว)
- พระสงฆ์สวดมนต์ขอความอุดมสมบูรณ์จากเทวดา
- จัดขึ้น 1 วันก่อนพิธีจรดพระนังคัล
- เป็นพิธีในทางพุทธศาสนา
- พระราชพิธีจรดพระนังคัลแรกนาขวัญ (ณ ท้องสนามหลวง)
- พระยาแรกนา (มักเป็นปลัดกระทรวงเกษตรฯ) ไถนาเป็นวงกลม
- โคเสี่ยงทายกินอาหารที่จัดไว้ เช่น ข้าว น้ำ เหล้า ถั่ว งา
- ผลเสี่ยงทายจะนำมาทำนายฤดูเพาะปลูกปีนั้น
- มีการแจก เมล็ดพันธุ์ข้าวพระราชทาน ให้เกษตรกร
ความหมายเชิงสัญลักษณ์
- โคเสี่ยงทาย = พยากรณ์ฤดูเพาะปลูก
- พระยาแรกนา = ตัวแทนของผู้นำในการส่งเสริมเกษตรกรรม
- การไถนา = แสดงถึงการเริ่มต้นชีวิตและความมั่นคงของแผ่นดิน
- ข้าวพระราชทาน = สื่อถึงความอุดมสมบูรณ์และพระมหากรุณาธิคุณ
ภาพประกอบจาก https://www.thairath.co.th/lifestyle/culture/2391701
วันพืชมงคลในปัจจุบัน
ทุกปี กระทรวงเกษตรและสหกรณ์จะดำเนินการจัดพิธีนี้ โดยมีประชาชนและเกษตรกรเข้าร่วมจำนวนมาก เมล็ดพันธุ์ที่ใช้ในพิธีจะถูกแจกจ่ายให้เกษตรกรทั่วประเทศ ถือเป็นมงคลแห่งการเริ่มต้นเพาะปลูก
สรุป
วันพืชมงคลไม่ใช่เพียงพิธีกรรม แต่คือเครื่องเตือนใจให้คนไทยเห็นความสำคัญของเกษตรกรรม การอยู่ร่วมกับธรรมชาติ และการสืบทอดขนบธรรมเนียมอันล้ำค่าของชาติ
แหล่งที่มา
กรมการข้าว
🔗 https://www.ricethailand.go.th
สำนักงานพระราชวัง หรือ สำนักข่าวไทย
🔗 https://www.thaigov.go.th
🔗 https://tnnthailand.com
(รายงานข่าวประจำปีพร้อมภาพพระราชพิธี)
มติชน / ไทยรัฐ / เดลินิวส์ (ค้นคำว่า “วันพืชมงคล”)
🔗 https://www.matichon.co.th
🔗 https://www.thairath.co.th
🔗 https://www.dailynews.co.th
